Komunikacja i przekazy niewerbalne w relacjach z dziećmi – jak rozmawiać, by przekazać treść zrozumiale?

Komunikacja z dziećmi. Czy naprawdę umiemy się komunikować?

Jako dorośli często mamy problemy z komunikacją — nie zawsze potrafimy jasno wyrazić swoje myśli albo zrozumieć innych. A co jeśli kontakt z małym dzieckiem wymaga nieco innego podejścia? Komunikacja to nie tylko słowa.

Dzieci, zwłaszcza te do 3. roku życia, w dużej mierze porozumiewają się za pomocą mowy ciała, gestów i emocji. Poznanie zasad skutecznej komunikacji niewerbalnej, szczególnie w komunikacji z dziećmi, to klucz do budowania dobrych relacji z dziećmi i wspierania ich prawidłowego rozwoju.

Skuteczna komunikacja to kluczowy aspekt w życiu społecznym - czy umiemy rozmawiać z małymi z dziećmi?

Specyfika komunikacji z dziećmi do lat 3 i dziećmi przedszkolnymi

Badania pokazują, że aż 70-93% komunikacji międzyludzkiej to przekaz niewerbalny. U najmłodszych jest to jeszcze ważniejsze, ponieważ dzieci dopiero uczą się posługiwać słowami, a ich rozwój emocjonalny i społeczny zależy w dużej mierze od zrozumienia przez dorosłych ich sygnałów niewerbalnych. Według ekspertów, takich jak psychologowie i pedagodzy, skuteczna komunikacja z dziećmi obejmuje uważną obserwację, ciepły kontakt wzrokowy, odpowiednią mimikę i postawę ciała.

Dla dzieci do 3 lat szczególnie ważne są:

Kontakt wzrokowy – buduje zaufanie i poczucie bycia zauważonym

Kontakt wzrokowy u dzieci jest fundamentem ich rozwoju społecznego i emocjonalnego. Badania pokazują, że już kilkumiesięczne niemowlęta preferują patrzenie na oczy swoich opiekunów, co pomaga im nawiązać silną więź.

Kontakt wzrokowy to pierwszy sposób komunikacji dziecka z otoczeniem – pozwala mu „czytać” emocje dorosłych i uczy się interpretacji mimiki i zachowań społecznych (Polski Autyzm, 2025).

Utrzymywanie kontaktu wzrokowego przez rodziców i opiekunów sprawia, że dziecko czuje się zauważone i ważne, co jest kluczowe dla budowania zaufania i samooceny (Wspomaganie Rozwoju, 2025). Ponadto, kontakty wzrokowe stymulują rozwój neuronów lustrzanych, które odpowiadają za naśladowanie i uczenie się mowy (Przegląd Okulistyczny, 2024).

Dotyk i bliskość fizyczna – sygnały bezpieczeństwa i wsparcia

Dotyk jest pierwszym zmysłem, który rozwija się u dziecka. Już od pierwszych dni życia maluchy potrzebują fizycznej bliskości, która daje im poczucie bezpieczeństwa i przynależności (Pediatria MP, 2024). Przytulenie, delikatne poklepanie po plecach, czy trzymanie za rękę to ważne sygnały, które wzmacniają więź emocjonalną i pomagają dziecku regulować emocje (Terapia Specjalna, 2024).

Badania podkreślają, że dotyk działa kojąco na układ nerwowy dziecka i jest jednym z najbardziej skutecznych sposobów wsparcia w momentach stresu czy niepokoju (IPEX, 2024). Brak fizycznego kontaktu w pierwszych miesiącach i latach może prowadzić do zaburzeń w rozwoju emocjonalnym i społecznym (Lasota, 2012).

Gesty i mimika – wzmacniają słowa i pokazują zainteresowanie

Gesty takie jak uśmiech, kiwanie głową, otwarte dłonie czy skinienie twarzą wzmacniają przekaz słowny i ułatwiają dziecku odbiór komunikatu (Grochowalska, 2002).

Mimikę twarzy dzieci uczą się od opiekunów i naśladują ją, co jest elementem rozwijania empatii i umiejętności społecznych (McNeill, 1992). Badania wykazują, że podczas gdy mowa dzieci w wieku przedszkolnym nadal się rozwija, właśnie komunikacja niewerbalna stanowi podstawę do nawiązywania relacji i rozumienia kontekstu (Studia Pedagogiczne, 2011). Wzrokowy kontakt z mimiką wyraźnie pokazującą emocje sprawia, że dziecko czuje się rozumiane i zauważone, a to jest nierozłącznym elementem efektywnej komunikacji.

W przypadku rozmowy z dziećmi do 7 lat, czyli wieku przedszkolnego, warto dodatkowo dbać o:

Dopasowanie tempa i wysokości mówienia

Badania komunikacyjne wskazują, że dzieci najlepiej przyswajają informacje, gdy tempo mowy jest umiarkowane, a artykulacja wyraźna. Wolniejsze tempo pozwala dzieciom na lepsze przetworzenie słów oraz zrozumienie przekazu (Grochowalska, 2002). Dodatkowo, modulowanie wysokości głosu – niskie i spokojne tony – buduje atmosferę bezpieczeństwa i sprzyja koncentracji dziecka. Kiedy dorośli mówią zbyt szybko lub w wysokim, nerwowym tonie, dzieci szybciej się rozpraszają i mogą mieć trudności z odbiorem komunikatu.

Wzmacnianie przekazu gestami

Naukowcy podkreślają, że komunikacja werbalna i niewerbalna współistnieją i wzajemnie się uzupełniają (McNeill, 1992; Grochowalska, 2002). Używanie gestów, takich jak wskazywanie przedmiotów czy obrazków podczas mówienia, znacznie ułatwia dzieciom zrozumienie znaczenia słów, zwłaszcza u tych młodszych, które jeszcze nie rozwijają jeszcze biegłej mowy.

Badania wykazały, że dzieci lepiej zapamiętują informacje, gdy komunikat jest wspierany wizualnie lub ruchowo (Kurcz, 2000). Gesty pomagają także zredukować nieporozumienia i wspierają rozwój umiejętności językowych. Zresztą wystarczy popatrzeć na swój sposób mówienia lub innych ludzi - podczas tłumaczenia skomplikowanych kwestii niejednokrotnie uciekamy się do bogatej gestykulacji, niejako "pomagając" sobie w objaśnianiu.

Dbanie o przestrzeń do wyrażania siebie

Wielu pedagogów i psychologów wskazuje na znaczenie aktywnego słuchania i dawania dziecku przestrzeni do wypowiedzi, niezależnie od wieku (Kiełlar-Turska, 1993; Lasota, 2012).

Zadawanie pytań otwartych i potwierdzanie emocji dziecka pomaga mu lepiej rozpoznać swoje potrzeby i uczy konstruktywnej komunikacji. Badania pokazują, że dzieci, którym umożliwia się wyrażenie uczuć i myśli, rozwijają większą samoświadomość i lepiej radzą sobie w relacjach społecznych (Czaplewska, 2005).

Najczęstsze błędy. czyli czego unikać w komunikacji?

Brak uwagi i rozproszenie – ignorowanie sygnałów dziecka lub zajmowanie się czymś innym podczas rozmowy

Dzieci uczą się skutecznej komunikacji przede wszystkim poprzez doświadczenie uważnego słuchania ze strony dorosłych Gdy rodzice lub opiekunowie ignorują niewerbalne lub werbalne sygnały dziecka albo rozpraszają się podczas rozmowy, dziecko odczuwa brak wsparcia i zrozumienia, co wpływa na jego motywację do komunikacji oraz rozwój emocjonalny.

Brak uwagi może powodować frustrację i wycofanie dziecka, szczególnie gdy maluch próbuje wyrazić swoje potrzeby lub emocje. Ważne jest, aby rozmowy były prowadzone w spokojnym otoczeniu, z pełnym skupieniem na dziecku.

Sprzeczności między słowami a gestami – gdy mówimy „spokojnie”, a nasza twarz jest napięta, dziecko się gubi

Komunikacja niewerbalna stanowi ogromną część przekazu emocji i intencji. Badania pokazują, że dzieci w wieku przedszkolnym są szczególnie wrażliwe na sprzeczności między tym, co słyszą, a co widzą (Grochowalska, 2002). Gdy rodzic mówi słowami „spokojnie”, ale jego mimika wyraża zdenerwowanie lub niepokój, dziecko traci orientację co do prawdziwych uczuć dorosłego i może zwątpić w przekaz. Sprzeczności takie prowadzą do dezorientacji i mogą osłabić poczucie bezpieczeństwa. Dlatego ważne jest, by nasze słowa i gesty były ze sobą spójne i świadomie wykorzystywały komunikację niewerbalną.

Zbyt szybkie mówienie lub używanie skomplikowanych słów – powoduje frustrację zamiast zrozumienia

Dzieci przedszkolne nie mają jeszcze w pełni rozwiniętych kompetencji językowych, a zbyt szybka mowa czy trudne słowa sprawiają, że czują się zagubione (SPTO Polka, 2025). Kiedy przekaz jest dla nich niezrozumiały, rodzi się nieporozumienie i frustracja, co może prowadzić do oporu w komunikacji. Naukowcy zalecają dostosowanie tempa i prostoty wypowiedzi do poziomu rozwoju dziecka oraz stopniowe wprowadzanie nowych słów i pojęć, aby wspierać rozwój językowy bez presji.

Krytykowanie i ocenianie – „Nie płacz!”, „Nie bądź zły!” zamiast nazywania emocji i wspierania dziecka

Krytyka emocji dziecka jest jedną z poważniejszych przeszkód w efektywnej komunikacji i budowaniu poczucia własnej wartości malucha (M jak Mama, 2022). Próby tłumienia emocji, takie jak „Nie płacz!” czy „Nie bądź zły!”, uczą dziecko, że jego uczucia są nieważne lub niewłaściwe, co może prowadzić do problemów z samoakceptacją i wyrażaniem siebie. Zamiast tego eksperci zalecają nazywanie emocji i okazywanie zrozumienia – „Widzę, że jesteś smutny” lub „Rozumiem, że się złościsz” – co pomaga dziecku lepiej radzić sobie z trudnymi uczuciami i wspiera rozwój inteligencji emocjonalnej naszej pociechy.

Podsumowanie

Komunikacja z małym dzieckiem to wyzwanie, które wymaga od nas uważności, empatii i otwartości. Niewerbalne sygnały, którymi się posługujemy, są często ważniejsze niż same słowa.

Jeśli masz wątpliwości lub potrzebujesz wsparcia w rozmowie ze swoim dzieckiem, zachęcamy do kontaktu z nauczycielami i opiekunami w Małych Cudach — jesteśmy tu, by pomóc i wspierać Waszą rodzinę na każdym etapie rozwoju malucha.